На крајот на февруари, Охридската Архиепископија (ОА) формираше комисија за испитување на два клучни аспекти од нејзините напори за признавање на автокефалноста: прашањето за автокефалноста на Украина и именувањето на црквата. Одлуката изненади многумина бидејќи навести можна промена на насоката, отстапување од тврдото отфрлање на автокефалноста на Украина и работа на потенцијален компромис за името на црквата.
Два и пол месеци подоцна, веднаш откако ВМРО-ДПМНЕ прогласи победа на претседателските и на парламентарните избори, поглаварот на ОА Архиепископот Стефан ги урна надежите за поблиски врски со Фанар. Тој најави дека веќе не се прифатливи условите за автокефалност за ОА поставени од Вселенскиот Патријарх (ВП). Тој храбро зборуваше за три „не“: не за промена на името, не за префрлање на парохиите од дијаспората и не за признавање на црквата на Украина. Други црковни архиереи и членови на Синодот го следеа ова и го искористија како можност да ја нападнат Вселенската Патријаршија. Некои прилично загрижувачки ја повторија формулацијата на руската пропаганда, сугерирајќи дека ВП сака да стане православен папа, а крајната цел е потчинување на Ватикан.
Јавното тврдење дека ниту еден од условите не е прифатлив за Архиепископот Стефан, може да се гледа како упад во работата на комисијата. Дали Поглаварот ги знае одговорите на комисијата уште пред таа да ја заврши својата работа? Или комисијата ја заврши својата работа во блескаво брз временски период, и Архиепископот Стефан едноставно ги објави нејзините наоди? Веројатно никогаш нема да дознаеме.
Сепак, тајмингот на објавувањето толку брзо по изборите ја следи логиката дека црковниот поглавар и ОА се прилагодуваат на новата политичка реалност во Северна Македонија – односно поддршката на суверенистичката политика на ВМРО-ДПМНЕ, закотвувајќи ја ОА во Руско-српски двор.
Ова само по себе не е новина. ОА го следеше примерот кога владата предводена од СДСМ одлучи да ги поправи односите со Софија и Атина во 2017/2018 година. ОА најпрво побара од Бугарската црква да ѝ биде „Мајка црква“, а набргу потоа усвои нов пристап кога на повидок беше решението на спорот за името меѓу Скопје и Атина. ОА го препозна потенцијалот во договорот од Преспа и работеше со државата на координиран начин (слично на ситуацијата во Украина за време на Порошенко), со тоа што му пристапи на Вселенскиот Патријарх Вартоломеј со желба конечно да го реши нејзиниот канонски статус. Црковното раководство во Скопје во тој период беше подготвено да ги следи чекорите на политичките елити и да покаже флексибилност и разбирање за грчките грижи. Меѓу другото, Архиепископот Стефан писмено вети и подготвеност црквата на Северна Македонија да се вика Охридска Архиепископија.
Додека камелеон-стратегијата на ОА, во зависност од тоа кој е на власт, не е нова, поголемата слика денес сугерира дека ОА не е во истиот брод како што беше во 2017 година. Одлуката на Вселенската Патријаршија да ја доведе ОА во заедница со остатокот од Православието и томосот за автокефалност издаден од Србија во 2022 година претставува материјална промена. Денес, ОА (со право) ги носи плодовите на канонска црква. Веста за отворањето на повеќе цркви за заеднички сослуженија е значаен развој, наспроти заднината каде што со децении, вратите беа затворени за верниците на Северна Македонија.
Меѓутоа, ОА предводена од Архиепископот Стефан одлучи да спроведе опасен пресврт, можеби ненамерно и од наивност, потклекнувајќи на руските интереси и оддалечувајќи ја ОА од договореното и конечно решение со Вселенскиот Патријарх. Сето ова се одвива под илузија дека е доволна средината и победата со српскиот томос за автокефалност. Стратегијата на ОА во пракса значи допадливост кон ВМРО-ДПМНЕ, срдечни односи со патријархот Кирил, братска љубов со Србите и еднакво далечни односи со Вартоломеј. Импулсот за конечно решавање на автокефалноста на ОА се намалува, а времето не работи во корист на ОА.
Враќањето на ВМРО-ДПМНЕ на власт, откако нејзиниот лидер Христијан Мицковски вложи толку многу политички капитал во нападот на договорот од Преспа и договорот за пријателство со Бугарија, ѝ отежнува на ОА да усвои и спроведе какви било политики што би се протолкувале како „продажба на името на црквата“.
Претставниците на ОА со повторување изразија гордост за името Охридска Архиепископија и неговата симболична важност, признавајќи ја како наследник на историската Охридска Архиепископија.
Архиереите на ОА дури и ѝ објаснија на јавноста дека користењето на еклисиолошкото име (ОА) е нормално во црковните односи и не се разликува од другите помесни цркви.
Проблемот е во опсегот на неговата употреба или дали ВП експлицитно бара „ерга омнес“ употреба на новото име (за сите употреби и за сите намени). Ако е така, тоа повлекува дека ќе бидат потребни и административни промени во црквата за да се одрази ова ново име (на пр., ажурирање на нејзиниот устав и бришење на Македонска во текстот). Какви било дискусии сега се малку веројатни, бидејќи тоа би го чинело Мицковски политичка поддршка, што тој не може да си го дозволи, барем не сега, на почетокот на неговиот мандат.
Руската православна црква (РПЦ) брзо го максимизираше преполнетото со емоции прашање околу името и брзо ја препозна ОА под „нејзиното целосно име (Македонска православна црква – Охридска архиепископија“), без резерви за нејзината дијаспора, затворајќи го просторот за маневрирање на ОА и стекнувајќи симпатии кај некои во Синодот на ОА и во јавноста. Брзиот потег во Москва значеше фаќање на московските архиереи на ОА во руската орбита со малку простор за бегство.
Прашањето за дијаспората останува трнливо бидејќи, во суштина, тоа е големо прашање. Формулацијата што ја користи ВП во случајот на Северна Македонија го отсликува текстот во украинскиот Томос за автокефалност од 2019 година, кој забранува ставање епископи и парохии надвор од Украина. ВП се гледа себеси како носител на ексклузивни права на дијаспората. Според моите сознанија, од ниту една друга црква не е побарано да го стори тоа во претходните случаи. Примерот на Православната црква на Украина (ПЦУ) беше можеби помалку проблематичен, бидејќи ПЦУ наследи ограничена дијаспора, главно составена од заедниците на поранешната дијаспора на Киевската патријаршија, што сè уште не е целосно решено прашање на некои места. Секоја дискусија која суштински би влијаела на дијаспората може да се претвори во голем револт против ОА и потенцијално да стане извор на нестабилност.
Од почетокот на руската инвазија врз Украина, Архиепископот Стефан покажа малку разбирање и сочувство за украинскиот народ. ОА беше меѓу последните православни цркви што ја осуди руската агресија во Украина. Подадената рака од Митрополитот Епифаниј за заедничко сослужување со ОА во 2023 година беше веднаш отфрлена, а реториката за непризнавањето на ПЦУ стана поостра, отсликувајќи ја руската позиција.
Проблемот овде е двоен. Некои од ставовите на ОА доаѓаат од стравот од Москва и од неискуството во црковната дипломатија. Загриженоста во Синодот на ОА лежи во точното сценарио што се случи минатата недела околу сослужението меѓу бугарските архиереи и претставниците на Православната црква на Украина во Константинопол. Како резултат на тоа, РПЦ го прекина својот однос со оние кои сослужуваа на литургијата. На овој начин РПЦ испрати порака и до ОА да не се осмелува да направи нешто слично. Ако ОА прифати каков било однос со ПЦУ, дури и сослужение без признавање како што беше случајот со бугарската црква, тоа секако ќе влијае на односот со РПЦ и, уште полошо, може да создаде хаос во самата ОА. За разлика од Црквата на Грција и Кипар, каде што РПЦ го искористи истиот трик, отпорноста на ОА да го надмине ваквиот развој е слаба.
Вториот проблем лежи во фактот дека дури и со евентуално признавање на ПЦУ, ОА нема гаранции дека ќе следи Томос за автокефалност, бидејќи останатите услови, со текот на времето, станаа тешко апче за голтање. ОА сега се наоѓа во комфор-зона, така што излегувањето од неа е предизвик. Малкуте признавања што ги доби во словенскиот свет и враќањето на каноничноста од страна на ВП во 2022 година не е нешто што е подготвена да ги ризикува поради неизвесноста што лежи во барањата за автокефалност од страна на ВП.
Минатото искуство на ОА покажа дека значителен ангажман со ВП не може да продолжи без активно вклучување на државата. Мицковски и неговата партија повторуваат дека автокефалноста издадена од ВП е навистина легитимна цел, што сугерира дека ќе има обид да се обноват разговорите во Фанар, со поддршка на државата порано или подоцна.
Ако церемонијата на инаугурација на претседателката на Северна Македонија, Гордана Силјановска-Давкова (исто така од ВМРО-ДПМНЕ) е знак за времето што доаѓа, влошувањето на односите со Атина ќе се одрази и во црковната сфера. Под овие услови, ОА сè повеќе ќе се приклонува кон Белград и Москва, каде што се чувствува безбедно и ценето, додека Мицковски не изнајде начин да го искористи ова прашање за свои политички придобивки.
Пишува: Д-р Андреја Богдановски е слободен допишувач кој се занимава со религија и политика, специјализиран за Православната црква.
Преземено од: orthodoxtimes.com
