Балканот повторно се наоѓа на крстосница меѓу вистината и манипулацијата, демократијата и авторитаризмот. Како што се приближуват изборите и другите политички процеси со висок влог низ регионот, а националистичките лидери ја заоструваат својата реторика, воздухот станува тежок со немир и тензија. Потресите што сега се чувствуваат во секоја престолнина се дел од геополитичка игра што се протега далеку пошироко од Балканот. Критичните случувања што се одвиваат во Босна и Херцеговина се дел од долгорочна стратегија за прецртување на политичките и идеолошките граници под знамето на таканаречениот „Српски свет.“
И сето тоа во длабоките сенки на „Рус
КРЕВКА РАМНОТЕЖА НА РАБОТ НА ПРОПАСТ
Она што изгледа како одвоени кризи — референдум во Република Српска, клерикален национализам во Црна Гора или назадувањето на демократијата во Северна Македонија — всушност се испреплетени делови од истата геополитичка сложувалка.
Овој проект „Српски свет“ не е ниту спонтан, ниту безопасен. Тоа е организирана, државно водена стратегија на влијание, тесно синхронизирана со хибридните операции на Москва низ Европа. Заедно, тие имаат цел да го еродираат кревкиот демократски консензус што го одржа Балканот во мир повеќе од две децении, од последниот вооружен конфликт, во Северна Македонија во 2001 година.
СРПСКИОТ СВЕТ“ ВО ПРАКСА
Моделот на дејствување што го користи Белград се повторува низ Западен Балкан: во Црна Гора, се потпира на верска мобилизација; во Република Српска, поттикнува сецесионистичко коцкање; а во Северна Македонија, води војна со дезинформации — како што е детално опишано во мојата анализа „Без куршуми, без граници, покорени со наративи“. Тактиките се разликуваат, но целта останува иста: да се прошири влијанието на Србија, да се ослабат демократските институции и да се попречи евроатлантската интеграција. Методот е доминација без отворен конфликт, преку наративи, заробени институции и немилосрден стратешки притисок, сé во тесна координација со Кремљ.
Во Црна Гора, Српската православна црква (СПЦ) стана одлучувачки политички инструмент. Литиите (процесии предводени од црквата помеѓу 2019 и 2021 година) мобилизираа десетици илјади луѓе под верски симболи, но со несомнено политичка намера. Резултатот беше падот на проевропската влада на Мило Ѓукановиќ и подемот на раководството во согласност со Србија. Вклученоста на Црквата беше јасно тактичка, покажувајќи како верата може да се искористи како оружје за постигнување политички цели.
Во Република Српска, Белград одржува де факто однос на патрон-клиент со сецесионистичкиот лидер Милорад Додик. Неговите отворени повици за независност, редовните политички аџилаци во Москва и отвореното восхитување кон Владимир Путин откриваат колку длабоко „Српскиот свет“ е испреплетен со геополитичкиот наратив на Кремљ. Истата дволичност ја дефинира политиката на Александар Вучиќ, кој прогласи лојалност кон ЕУ, но заедно со постојан наклон кон антизападни сојузи.
Во истиот контекст, Србија и Русија не само што влијаат врз Северна Македонија — тие ја преобликуваат. Преку пропаганда, културна доминација и идеолошка инфилтрација, се води хибридна војна без ниту еден испукан куршум. Бојното поле е јавната перцепција, а оружјето се лаги, манипулации и заробени лојалности.
Земени заедно, овие случаи разоткриваат растечката мрежа на авторитарно влијание што ги поврзува политичките, свештеничките, медиумските и разузнавачките актери од Белград до Москва — зајакната од сродните режими во Будимпешта и Братислава, а засилена од крајно десничарските движења низ Европа.
Сепак, никаде последиците од оваа стратегија не се повидливи — ниту поопасни — отколку во Босна и Херцеговина. Таму, „Српскиот свет“ е многу повеќе од операција на влијание. Она што го гледаме во Босна и Херцеговина веќе извесно време е план за дезинтеграција. Поточно, систематски обид за разнебитување на самата држава.
БОСНА И ХЕРЦЕГОВИНА НА РАБОТ
Босна и Херцеговина стана полигон за тестирање за „Српскиот свет“ — лабораторија за хибридна дестабилизација, каде што рамнотежата помеѓу мирот и распадот виси на конец секој ден. Република Српска излезе како нејзиниот најопасен инструмент — оружје на дестабилизација, а потенцијално и за дезинтеграција.
На 25 октомври 2025 година, Република Српска ќе одржи референдум со цел отфрлање на надлежноста на судовите на Босна на државно ниво и на Централната изборна комисија. Доколку помине, Милорад Додик ќе го прогласи како „волја на народот“, прикажувајќи го сецесионистичкиот пркос како демократски израз. Меѓутоа, под популистичкиот театар лежи директен напад врз уставниот поредок воспоставен со Дејтонскиот мировен договор — камен темелникот на кревкиот мир што ја заврши најкрвавата војна во Европа по 1945 година.
Само неколку недели подоцна, на 23 ноември, ќе следат предвремени претседателски избори. Тие ќе бидат тест дали СНСД на Додик може да го задржи својот железен стисок или дали една фрагментирана опозиција може да ја мобилизра јавната фрустрација во вистински предизвик. Но, всушност ова гласање е за тоа дали демократска конкуренција сè уште може да постои во ентитет сè повеќе дефиниран од авторитарна контрола и заробување на државата.
Во меѓувреме, Република Српска веќе функционира како паралелна држава. Ги отфрла институциите на државно ниво, води сопствени полициски и судски системи и владее како Сараево да е странска престолнина. Секој едностран акт претставува удар врз уставното ткиво на Босна, претворајќи ја во конфедерација, најблаго кажано.
Дополнително, оние што се решени да ги прекројат границите преку манипулации, го третираат Дејтонскиот договор како пречка.
Како што кризата се продлабочува, САД и Европската Унија повторно се вовлечени во позната и непријатна улога — медијатори во конфликт за кој веруваа дека го решиле пред три децении. Но, нивниот успех е, во најдобар случај, мешан. Западната дипломатија постојано успеваше да го замрзне конфликтот, но далеку од тоа да го реши. Секоја отстапка направена во име на „стабилноста“ само ги охрабруваше оние кои профитираат од нестабилноста.
Очекувано, опасноста одамна ги надминува границите на Босна. Со личности сега усогласени со враќањето на власт на американскиот претседател Доналд Трамп во Вашингтон, Додик и неговите покровители во Белград и Москва може ќе најдат нов резервоар на политичка сила. Дури и тивко кимнување од Вашингтон може да се протолкува како дозвола — разорен сигнал за повлекување од постдејтонската заложба што го одржа единството на Босна и спречи обнова на конфликтот речиси триесет години.
Босна е огледало на ранливостите на Европа. Таа открива колку кревок мирот станува кога вистината е релативизирана, институциите се испразнети, а демократијата оставена неодбранета. На „Српскиот свет“ и неговиот пандан — „Рускиот свет“ — не им требаат армии за да победат. Тие напредуваат врз деструктивната состојба на општествата— молк, замор и илузија дека мирот може да опстане без правда.
ДОМИНО ЕФЕКТОТ
Кризата во Босна е предупредувачки истрел за целиот регион и пошироко. Доколку референдумот во Република Српска успее или ако пркосот на Додик продолжи неконтролирано, последиците ќе се прошират далеку пошироко од границите на Босна. Стратегијата во игра има за цел да се спроведе транснационален проект дизајниран да го дестабилизира, фрагментира и преуреди Западниот Балкан во рамки на авторитарна оска што се протега од Белград до Москва.
Успешен сецесионистички маневар — или дури и продолжена уставна парализа — би охрабрил дестабилизација на други места: Во Црна Гора, тоа би го зацврстил стисокот на клерикалниот национализам и би ја забрзала еродијата на граѓанскиот идентитет. Во Србија, тоа би ја зајакнало илузијата на историска оправданост, продлабочувајќи го култот на жалба и исклучителност. А во Северна Македонија, тоа би ги засилило пропагандните мрежи што се веќе активни во поткопувањето на јавната доверба во институциите, демократијата и западниот пат на државата.
Влогот не може да биде поголем. Балканот повторно станува сцена каде што надворешни сили ја тестираат демократијата и отпорноста на Европа. Локалната политичка криза лесно ќе прерасне во регионален колапс — бавна имплозија на самите принципи врз кои се темели европскиот проект.
Босна има значење надвор од Сараево, Црна Гора надвор од Подгорица, а Северна Македонија надвор од Скопје. Нивните судбини ќе одредат дали визијата за слободна Европа по Стстудената војна може да ја издржи заканата од хибридното војување од 21-от век.
Најголемата опасност секогаш лежи во самозадоволството. Во лажната удобност дека молкот е стабилност. Кога демократските влади го тргаат погледот, кога меѓународните актери го приоритизират краткорочниот мир пред долгорочната стабилност, тие директно играат во рацете на оние кои го претвораат хаосот во оружје. „Српскиот свет“ на Балканот и „Рускиот свет“ во Европа напредуваат во вакуумот што го остава западната двоумење — во молкот меѓу изјавите и во паузите меѓу самитите на високо ниво.
Северна Македонија може да биде следното — и најранливо — домино: држава на првата линија, каде што демократијата и вистината веќе се под опсада од силите на националистичката, идентитетска политика.
Лекцијата е јасна: хибридната војна започнува со неверување и завршува со дезинтеграција.
Босна е епицентарот, но ударните бранови веќе достигнуваат до секој агол од регионот. Она што ќе се случи следно ќе зависи од тоа дали Европа и нејзините сојузници ќе ја препознаат бурата за тоа што е — и дали ќе дејствуваат пред да биде предоцна.
ПАТОТ што претстои
Патот што претстои ќе бара повеќе од претпазлива дипломатија и изрази на загриженост. Ќе бара храброст — морална, политичка и стратешка. Предолго време, Западниот Балкан беше третиран како проблем што треба да се управува, а не како регион што треба да се брани. Тоа двоумење им овозможи на малигните актери да дејствуваат неказнето, да ги прекројуваат наративите и да ја претворат самата демократија во предмет на потсмев.
Мирот, како што нè потсетува Босна, не е самooдржлив. Бара постојана одбрана — не само преку институции и меѓународни договори, туку и преку напорна работа за разоткривање на вистината, за барање и обезбедување одговорност и правда и преку секојдневно практикување на граѓанска будност. „Српскиот“ и „Рускиот свет“ напредуваат врз спротивното — врз забуна, поделба и замор. Нивните архитекти разбираат дека кога општествата отрпнуваат на манипулации, кога лагите остануваат неоспорени, патот до авторитарна контрола станува речиси без напор.
Европа не може да си го дозволи луксузот на уште еден циклус на долгогодишно смирување прикриено како прагматизам. Секоја отстапка кон пркосот на Додик, секое кревање раменици кон двојно-тројната игра на Србија, секое попуштање на националистичката реторика во Северна Македонија ги загрозува самите темели на европската идеја. Западот мора да препознае дека битката за демократија се води во училниците, редакциите и парламентите низ целиот Балкан и пошироко.
Одбраната на демократијата започнува со јасност. Тоа значи да се именуваат заканите онакви како што се и одбивање истите да се нормализираат. Тоа значи да се застане на страна на оние кои ја зборуваат вистината, тогаш кога е нај незгодно. И тоа значи да се запомни дека дезинформациите и авторитаризмот не се апстрактни опасности — тие се системи дизајнирани да контролираат како луѓето размислуваат, дејствуваат и се надеваат.
„Српскиот свет“ и „Рускиот свет“ се сé за контрола. Тие нема да застанат на границите — особено кога за нивно преминување повеќе не се потребни армии, туку само влијание. Оние кои веруваат во слободата, вистината и демократијата мора да одлучат да ја повлечат линијата. И сето тоа започнува со храброста да се каже: доста.
/ Џабир Дерала, Зоран Иванов
Текстот е сопственост на Civil.Today.mk
