Oд потврдување на превосходството на ипостаста над суштината до физичко уништување човечки ипостаси
Глобалното православие се соочува со длабока криза слична на онаа што ја доживеа пред еден век по колапсот на големите империи. Тековната криза ги предизвикува трајните теолошки идеи и идентитети, вклучително и синодалноста, евхаристиската еклисиологија и персонализмот. Неодамнешните настани, како што се Светиот и велик собор, пандемијата COVID-19 и руската војна против Украина, дополнително ги разоткрија тензиите и противречностите во Православната црква. За да се одговори на овие кризи, императив е да се преиспитаат основните прашања за природата на Црквата и нејзиниот однос со нејзините членови. Искривената еклисиологија, често вкоренета во страв и желба за контрола, придонесе за сегашниот неред. Со поттикнување на поотворена и инклузивна еклисиологија која ја почитува индивидуалната слобода, Православната црква може да ги надмине своите предизвици и повторно да ја открие својата вистинска суштина.
Историјата покажува дека кризите им помагаат на црквите да се развиваат. Се наоѓаме среде голема криза, речиси идеална бура. Изненадени сме што се најдовме таму, бидејќи навикнавме да веруваме дека дојдовме до евдемонија на она што го нарекуваме „духовна ренесанса“. Тоа следеше по колапсот на комунистичкиот блок, кој ја беше поддржувал антирелигијата како своја воспоставена религија. Верувавме дека антирелигијата е најлошото нешто со кое може да се соочи Црквата. Сега постепено сфаќаме дека се соочуваме со нешто полошо. Имено, политичкиот и социјалниот неототалитаризам, во неговите полесни или потешки изданија, поддржани од тоталитарните еклисиологии кои стануваат модерни низ она што ние го нарекуваме „глобално Православие“.
Под „ние“ мислам на многу малку луѓе кои сфаќаат дека има неисправни еклисиологии кои ја водат речиси идеалната бура што ги вовлекува нашите цркви внатре. Во исто време, мнозинството од оние кои треба да ги спречат катастрофалните сценарија со „правилно раководење на словото на вистината“ (т.е. епископите), се чини дека не успеваат да регистрираат уништување на земји и масовни загуби на човечки животи. Можеби ќе регистрираат упади во своите канонски територии, но тоа е тоа. Со други зборови, кога структурите на Црквата се загрозени, архиереите бијат камбани. Кога нешто подлабоко, што може да се припише на црковната природа, е во опасност, доаѓа молк. Истиот вид на тишина што може да се забележи во окото на бурата. Одбивањето на црковното раководство да ја регистрира реалноста ја зголемува бурата и го тера да се врти побрзо.
Претходна криза од такви размери се случи пред околу сто години, со распадот на империите каде што православието беше во мнозинско присуство, имено Отоманската, Руската и Австроунгарската. Ова предизвика не само егзодус на православните маси од паднатите империи на Запад, туку и трансформација на нивните идентитети и теолошки идеи. Второто ја вклучува и познатата нео-патристичка синтеза, која повеќе се однесуваше на идентитети и идеолошки ставови отколку на патристика; синодалноста и евхаристијата, за која сега веруваме дека е длабоко вградена во православието како негов навидум неотуѓив идентитет; и персонализмот, кој стана сфатен како посебна карактеристика на источното христијанство што го разликува, како што многумина од нас веруваат, од западното христијанство.
Неодамнешните настани ги ставија на тест сите овие идеи и идентитети. Светиот и велик собор, кој уште во 1920-тите беше замислен како прослава на синодалноста, кога на крајот се случи, разочара многумина и ги поттикна да го постават прашањето: дали навистина постои синодалност во православието, освен декларативна? Помесните православни цркви кои решија да не дојдат на Крит во 2016 година, неволно го поткопаа начелото кое веќе еден век се држеше – дека суштината на православието е соборна. Тие покажаа дека соборноста не може да се преведе од теолошки теории во црковна пракса, барем сега. Пандемијата на COVID-19, која избувна на почетокот на 2020 година и траеше околу две години, принуди многумина да ја преиспитаат евхаристиската суштина на Црквата. Навистина, евхаристиската еклисиологија вели дека Евхаристијата ја прави Црквата. Меѓутоа, што се случува со Црквата кога Евхаристијата не може да се служи и споделува? Дали таа престанува да постои? Ако не го прави тоа, што ја држи заедно? Руската војна против Украина го предизвика прашањето дали постои такво нешто како заедништво на глобалното Православие. Една православна нација спроведува геноцидна елиминација на друга православна нација, а повеќето локални православни цркви се преправаат дека тоа не се случува. Протагонистите и поддржувачите на војната, особено во Руската православна црква, не ги читаа фашистичките теолози од меѓувоениот период. Нивните омилени книги се оние на отец Георгиј Флоровски, Владимир Лоски и други персоналисти. Тие го започнаа своето интелектуално патување со силно потврдување на превосходството на човечката ипостас над суштината. Тоа го завршуваат со ладнокрвно барање теолошки оправдувања за брутално уништување и на човечките ипостаси и на суштината во Буча и Мариупол.
Коронавирусот на војната и секташката еклисиологија на стравот
Руската војна против Украина е како коронавирусот: можеби ќе ја игнорираме, но таа не нѐ игнорира нас. Таа на крајот ги прави црковните тела задушени или без здив, без самите тие да сфатат каков вид на вирус ги зафатил, бидејќи тоа се случи со Руската православна црква. Некои други црковни тела можат да го преживеат, но ќе го искусат таканаречениот „долг КОВИД“ – тегоби и губење на некои капацитети со години, ако не и со децении. Како и со вирусот, игнорирањето на војната не ни помага да се справиме со неа. Напротив, колку повеќе ја игнорираме, толку повеќе ни штети. За да се соочиме со коронавирусот на војната, прво треба да го дијагностицираме. Треба да започнеме со поставување на две основни прашања: што е Црквата и каква врска имаме со неа?
Пред сто години, одговорот што православното богословие го даде на слични прашања беше дека Црквата се разликува и од империјата и, впрочем, од секаков вид на принудна државна власт. Таа е нешто онтолошки друго. Помеѓу најпросветените православни членови на црквата се зголеми разбирањето дека црковното тело е поблиску до едно општествено тело на одговорни граѓани, отколку до една државна бирократија. Следствено, пост-империјалната еклисиологија од дваесеттиот век радикално се преврти од методот на еклисиологија „одозгора надолу“ во „одоздола нагоре“.
Слободата е главниот елемент што го разликува второто од првото. За разлика од античкиот свет, каде што религијата не беше индивидуален избор, туку наметната од властите одозгора, Христос им даде слобода на сите да изберат како да се однесуваат со Бога: „Да се седи од Мојата десна или лева страна не е Мое, но тоа е за оние за кои е подготвено од Мојот Отец“ (Мт 20, 23). Оттогаш, нечиј однос со Бога има вредност сè додека останува негов или нејзин слободен избор. Што значи дека припадноста кон Црквата бара и потенцијал и актуелност на слободата. На луѓето треба да им се дозволи да ја искористат својата слобода и навистина да имаат волја да го сторат тоа. Би се осмелил да кажам дека припадноста кон Црквата не е моментален статус, туку мора постојано да се избира и да се потврдува. Само преку вечен избор и потврдување, собранието останува искрено и подложно на спасение. Потоа црквата со мало „ц“ станува Црква со големо „Ц“. Во спротивно, Црквата се сведува на секта. Сметам дека клучниот критериум што ја разликува Црквата од една секта е почитувањето на слободата на секој нејзин член. Таквото почитување подразбира голем ризик, но е предуслов sine qua non за Црквата да остане и православна и соборна.
Најризичниот аспект на Црквата е синодалноста. Оние кои се обидуваат да го намалат ризикот од слобода во Црквата, ефективно ги намалуваат нејзините соборни функции. Синодалноста ја признаваат само со своите усни, без да ја користат или практикуваат. Помесните цркви кои не се појавија на Крит во 2016 година, свесно или несвесно се плашеа да го преземат ризикот од синодалноста. Иако изјавија дека сакаат да ја заштитат Црквата од заблуда, всушност беа поттикнати од погрешните сфаќања за Црквата, т.е. од стравот од слободата, а не од верата во Црквата.
Еклисиологијата која се плаши, избегнува или ја маргинализира слободата, предизвикува локалните цркви да подлегнат на страв, недоверба, па дури и параноја. Во својата екстремна верзија, ваквата еклисиологија дава индиректно оправдување за разни злоупотреби, вклучувајќи ја и најкатастрофалната од нив: војната. Црквите кои се борат против слободата на своите членови ги инспирираат водачите на својот народ да водат војни против другите народи. Еклисиологијата заснована на страв бара аргументи за да го оправда авторитаризмот и тоталитаризмот од секаков вид.
Оваа еклисиологија наметнува во црквите етос што не се разликува многу од етосот што ги цементира империите. Таа претпочита принуда пред согласност. Меѓутоа, употребата на црковната принуда – секогаш претставена како најдоброто за црковните интереси – честопати завршува со тоа црквите да поддржуваат војни. Така дојдовме до трагичната ситуација во која денес мнозинството православни христијани (тука ги вклучувам и оние во Русија кои се идентификуваат со тамошната Православна црква, како и оние православни надвор од Русија, кои сочувствуваат со она што раководството на таа земја се обидува да го постигне ) или активно или пасивно го поддржуваат целосното уништување на православниот народ – тој на Украина.
Не можам да го објаснам овој парадокс, освен како искривена еклисиологија. Нејзиниот главен елемент е тоа што не гледа на Христос како на глава и единствена референтна точка за феноменот на Црквата, туку на Неговите замени. Тоа може да ги вклучува секуларните власти, таканаречените традиционални вредности, славното минато на црквите и империите итн. Сето ова не е ништо друго, туку идоли кои го заменуваат Бога.
Пишува: архимандрит Кирил Говорун (Извор: religioninpraxis.com)
Многу демагогија под плаштот на православна еклисиолошка анализа. Меѓу другото покажува елементарно непознавање (или намерно игнорирање) на црковната историја и на еклисиолошките аспекти на Светото Предание. И не мора човек да има лично откровение за темата, па да седне да пишува и објавува (!?), можеби му се причинува дека има доволно расудување и дека разумот, макар што е секундарна сила на човековиот ум, и е само навидум (само за бездарните) сличен на духовниот дар ‘расудување’, е доволен со малку содејство на благодатта да ја расветли Божествената Вистина. Но, во тој случај би требало барем да се земе предвид и некако да се процени опитот на претходниците. Секој којшто ги прочитал црковните истории на Евсевиј, на Сократ Схоластик, а камоли на подоцнежните класици или на пр. антологиската синтеза “Седумте столбови на Премудроста” – историја на Вселенските Собори на Св. Димитриј Ростовски или богословските анализи на теми на црковното единство на архим. Василиј Гондикакис да речеме (дури и кога би ги оставиле блескавите писанија на Св. Думитру Станилое кои впрочем говорејќи за природата на Црквата најсуштински, најдлабоко ја откриваат Божествената, неизменлива, неуништлива природа на таа соборност во тајната на невидливата и благодатна и меѓуипостасна перихореза не само во Црквата, туку и во светот како Црква, значи не само во она Тело Христово кое по очигледност го нарекуваме така) – значи, секој каков-таков православен богослов секако би требало да има изградена свест за суштината на соборноста на Православната Црква и богобојазливо да ги одбегнува постапките на грубо генерализирање, на празни декламации и либерално-глобалистички пароли ако не сака да стане заговорник на лажното, безсуштинско, надворешно единство, кое впрочем и би било форма на тоталитаризам во Црквата. Посткомунистичката “ренесанса” поточно преродба на Црквата, како и секое слично историско доба, си има свои детски болести и една од нив секако е неосознаената нурнатост на значаен Нејзин дел во невидливото море на долговековниот општествен хуманизам, кому човекот и неговата земна благосостојба и телесна самооствареност, а не Бог или Богочовекот и човековата богообразност му се врвен идеал. Факт е дека значаен број православни христијани (и тоа не говориме просто за лаос) веќе го живеат хуманизмот како природен, подразбирлив составен дел на своето секојдневие. (Потписникот на овој текст и неговата социо-антрополошка ориентација се едно од бројните такви сведоштва.) Соочени со предизвиците на трансхуманизмот, како чудовишна форма на човековиот стремеж за само-обожение, денес значаен дел од православните христијани со право својот отпор како отворено несогласување со светот го насочуваат против неговите практики. Но, дел од нив се чини забораваат дека автентичниот духовен подвиг е единствениот темел на која било дејствителна борба со соборните искушенија, но и дека хуманизмот сам по себе е исто така стапица над која мора постојано во тој подвиг да се бдее. Во таа смисла, сите добро знаеме дека секој човечки живот е драгоцен, но православниот пат на спасување човечки животи и поимот на ‘спасеност’ како такви не можат да се поистоветат со самите светски, хуманистички а во запрепастувачка мера дехуманизирани (впрочем лажни) настојувања за неприкосновената вредност на човечките животи. Кога веќе го користиме терминот ‘човечки ипостаси’ треба да знаеме дека тоа не е исто што и ‘човечки индивидуи’. ‘Ипостас’ е поим кој подразбира мистична содржина; без оглед дали говориме за телесната, за духовната или за некоја друга димензија на човекот и како термин тешко дека може да се исползува во случаи на отсуство или маргинализираност на таа содржина. И хуманизмот и трансхуманизмот ги гледаат луѓето како персони (во староримската смисла на поимот), како општествено позиционирани поединци во општествената хиерархија: тие ги маргинализираат, па дури и се трудат да ги искоренат човековите мистични потенцијали, а особено споменот за нив. Нема голема разлика меѓу настојувањето на лажно единство на Црквата и стремежот да се спаси Земјата како планета преку колонизирање на околните планети. Православниот мислител кој ги гледа човечките битија како ипостаси треба да знае дека како што сите војни произлегуваат од срцето и секоја војна се добива во срцето, т. е. таму е и местото за богообразно освојување на секој идеал. А совршеното, внатрешно единство на Црквата како вистински скапоцен идеал сепак е наследство на Есхатонот. Само со автентичен духовен подвиг на секого на своето место историската Црква го живее тој идеал во вистинската мера. Оние со автентичне духовен подвиг, макар и да немаат надворешен дијалог со никого, се олицетворение на тој идеал.
Што напишал, напишал.