Доколку Вселенската патријаршија не интервенира навремено, ситуацијата во Украина ризикува да стане пионот во политичките игри. Без да се наруши Томосот за автокефалност и без непотребни конфликти, Вселенската патријаршија би можела да посредува во трајно решавање на црковната криза во Украина со формирање на привремена егзархија, која би го „згрижила“ оној дел од верниците на митрополитот Онуфриј што сакаат дефинитивно да ги прекинат врските со Москва, но не сакаат да се приклучат на официјално признатата Црква во земјата.
Украинското црковно прашање претставува точка на поделба во православниот свет и не бара политички слогани, туку црковна расудливост од страна на Вселенската патријаршија, која ја носи одговорноста за зачувување на единството на Православната црква. Ова не е прашање на фаворизирање на една локална страна над друга, туку израз на должноста на Патријаршијата да го зачува единството таму каде што локалните механизми се покажале недоволни или нефункционални.
Оттука, природно се наметнува идејата за привремена егзархија под омофорот на Вселенската патријаршија, наменета за оној дел од православните верници во Украина кои го признаваат митрополитот Онуфриј како свој поглавар, подготвени се да ја прекинат канонската зависност од Москва, но по објективни причини сè уште не можат да се приклучат на Православната црква на Украина.
Таквата привремена егзархија би можела да послужи како средство за завршување на процесот на судири без создавање конкуренција со постојната автокефална црква во Украина и без ревидирање на условите поставени во доделениот Томос, преку примената на воспоставените црковни канони во ситуација во која е неопходна постапка на непристрасен арбитар за враќање на јасниот црковен поредок.
Опасност од политичка наместо црковна разрешница
Во последниве години станува очигледно дека внатрешните триења во украинското православие се поттикнати од заемна недоверба, додека локалните конфликти за храмови и парохии се множат побрзо отколку точките на вистинско разбирање. Со Законот 3894, украинската држава врши притисок врз Украинската православна црква (под митрополит Онуфриј) да ги прекине врските со Московската патријаршија, обидувајќи се на тој начин да реши црковно прашање со политички средства. Оваа рамка се покажува погодна и за надворешни актери.
Во мировните преговори насочени кон завршување на војната, Русија ја промовира идејата за доделување на „специјален статус“ на структурата потчинета на Московската патријаршија. Лесно е да се претпостави дека таквите одредби би можеле да се најдат во крајните услови на можен мировен договор. Но, овие политички формули не го решаваат црковниот проблем, туку создаваат услови за трајно постоење на паралелни црковни структури.
Ако Вселенската патријаршија не предложи свое канонски засновано решение, ќе се појави искушението црковното излекување да биде заменето со политички аранжмани. Токму тоа мора да се избегне, а Вселенската патријаршија не само што има право, туку и пастирска должност да го обезбеди тоа.
По Томосот за автокефалност: Автокефалност постигната, но единството недостижно
Големиот собор во 2018 година во храмот „Света Софија“ во Киев обедини дел од православните верници во Украина, кои потоа го добија Томосот за автокефалност. Со тоа се создадоа услови за надминување на поделбата: некои излегоа од шизмата и формираа автокефална локална црква, додека други, одбивајќи ја поканата и останувајќи под Московската патријаршија, изгубија одредени права, но продолжија да делуваат во Украина.
Оние што го добија Томосот беа задолжени со мисијата да го обединат украинското православие, но методите што ги применија често беа во спротивност со духот на христијанската етика и православната еклисиологија. Автокефалноста е постигната и е неповратна, но единството сè уште не е реализирано. Затоа, Вселенската патријаршија мора да ја заврши својата мисија — да придонесе кон обединување на Православната црква во Украина.
Канонското право како инструмент на Вселенската патријаршија
Вселенската патријаршија е повикана да го чува единството секогаш кога тоа е загрозено. Во православната традиција постојат јасни механизми за тоа: правото на Вселенскиот престол да прима жалби и да делува како највисок црковен суд, правото на конечна жалба (еклитос), како и правото да воспоставува ставропигии и егзархии, особено во Украина. Овие прерогативи не наметнуваат туѓ авторитет, туку обезбедуваат непристрасен надзор и пастирска грижа каде што локалните средства се исцрпени.
Овие механизми се воспоставени и потврдени и во современите документи на Црквата и државата. Томосот за автокефалност на Украина го задржа правото на жалба до Вселенскиот патријарх и експлицитно овозможи користење на овие инструменти – примање жалби и создавање ставропигии и егзархии.
Затоа, дури и од формален аспект, создавањето на привремена егзархија не го доведува во прашање актот на автокефалност, туку помага за нејзино целосно спроведување во сложени околности.
Суштината и целта на привремената егзархија
Суштината на предложеното решение е едноставна: егзархијата би служела како преоден простор за оние што доброволно сакаат да се повлечат од Московската патријаршија, подготвени да ги прекинат врските со Москва, но кои, по лични или историски причини, не можат да го признаат авторитетот на митрополит Епифаниј.
Целта е јасна: прво, да се постигне теоретско единство (меѓусебно признавање и помирување) и практично единство (евхаристиско заедништво), а потоа и институционално единство во рамките на украинското православие.
Егзархијата би обезбедила пастирски надзор, би гарантирала црковна дисциплина, би хармонизирала образовни стандарди, би ревидирала статути, би регулирала соработка каде што нема конфликт и постепено би ги лекувала старите рани. Таа не е замислена како трајна структура, туку како привремена, која ќе го заврши своето постоење кога ќе ја исполни својата мисија.
Придобивки за верниците, државата и светското православие
Таквиот чекор не би ја намалил улогата на никого. Оние што се подготвени за обединување би продолжиле по тој пат, а оние што имаат потреба од време и гаранции би ги добиле без ризик од „шизма“ или прогон.
За државата, тоа би значело помалку конфликти и поголема транспарентност, без мешање во сложени црковни прашања – што би ја подобрило сликата на Украина пред меѓународните тела што го следат почитувањето на верските слободи.
Веќе постојат загрижености за Украина, а се забележува и негативен тренд. Извештајот на USCIRF 2024 посочува на ризици од несразмерна примена на законот во полето на верската слобода, додека Канцеларијата на Високиот комесар на ОН за човекови права во декември 2024 година ги критикуваше некои законски измени како потенцијално рестриктивни и ја повика Украина да ги усогласи своите практики со меѓународните стандарди.
Таквата иницијатива би ѝ користела и на светската православна заедница и на самата Вселенска патријаршија — ќе ги намали штетните дебати околу украинската автокефалност и ќе го ослаби напорот на Москва да го поткопа приматот на Вселенскиот престол.
Принципот „без присила“ како предуслов за доверба
Во 2018 година, во соопштението на Светиот Синод од 11 октомври, јасно беше нагласено дека насилството и присилата се недопуштени во регулирањето на црковниот живот во Украина. Таму каде што административниот притисок ја заменува пастирската грижа, резултатот се формални „трансфери“ кои ги делат заедниците и создаваат непомирливи противници.
Предложената егзархија, напротив, ја зачувува личната достоинственост на сите страни и го враќа процесот во рамка во која единствена мерка на успех е не статистичкиот напредок, туку обновата на заедништвото во верата и животот.
Зошто е потребно дејствување сега?
Одложувањето на решението на украинското црковно прашање создава ризици кои подоцна ќе бидат многу потешки, па дури и невозможни за решавање. Ако проблемот не се реши врз црковна основа, тој неизбежно ќе биде решен според принципите на политичката целисходност.
Таков исход би ја ослабнал довербата меѓу црквите, би создавал внатрешни поделби и би ја ограничил способноста за одржување сеоправославни собири. Најважно од сè, би ги оставил илјадниците верници кои се подготвени да излезат од московското влијание, но се плашат да ја загубат својата црковна легитимност.
Вселенската патријаршија секогаш дејствувала во вакви ситуации и мора да дејствува и сега – не како страна во конфликтот, туку како чувар на единството и поредокот во служба на мирот.
Технички рамки за спроведување без политизација
Технички, ова може да се направи внимателно и едноставно. Вселенскиот патријарх би ги дефинирал принципите на привремената егзархија: доброволно учество, временска рамка, правила за однос со постојната локална црква во Украина, механизми за надзор и решавање имотни прашања исклучиво по правен пат.
На почеток, би можеле да се воспостават пилот-структури под директен надзор, со статус на привремени ставропигии. Подоцна, поголем број епархии би можеле да побараат статус на егзархија. Со растот на меѓусебната доверба, би се развил план за интеграција – не на хартија, туку преку реално заедништво. Кога ќе бидат исполнети условите, егзархијата би ја завршила својата мисија, а единството би добило институционална форма.
Овој предлог не го доведува во прашање постигнатото, ниту ја пренесува расправата на политичко поле. Напротив, ја враќа политиката на нејзиното вистинско место – гарантирање на безбедност и почитување на слободата на совеста, без директна државна интервенција во црковните прашања.
Најважно од сè, го спречува инструментализирањето на верата и Црквата. Не создава „победници и поразени“, туку создава заеднички простор каде што исчезнува потребата од „специјални статуси“ и хаотични договори кои го игнорираат црковното учење и каноните.
Единството не е технички чин, туку состојба на Телото на Црквата. Тоа не може да се постигне преку брзоплетост или притисок, туку преку одговорност на Вселенскиот престол како Прв меѓу еднаквите (Протос) – не преку команда, туку преку расудливост; не преку сила, туку преку мир; не преку исклучување, туку преку грижа која ги приближува сите страни.
Привремената егзархија е измерен, но решителен чекор во таа насока. Ако биде преземена денеска, утре ќе зборуваме помалку за „статуси“, а повеќе за заедничката Чаша. Тоа е токму служењето што денес светот го очекува од Вселенската патријаршија – служење што го чува единството не во теорија, туку во животот.
Пишува: Павел Либерман, Теолог (Ортодокс Тајмс)
