Од Византија до денешните олтари на тишината
Во времето на Византија, кога светлината на духовноста и умот се прелеваа во едно, Црквата била срцето на интелектуалниот живот. Најумните луѓе на своето време – филозофи, ретори, богослови и мислители – беа токму монасите и епископите. Тие не се плашеа од разумот; напротив, го осветуваа со верата. Во нивните души не постоеше судир меѓу знаењето и духовноста, туку совршена хармонија.
Свети Василиј Велики, свети Григориј Богослов и свети Јован Златоуст биле луѓе со образование што би ги засрамило и современите професори. Манастирите биле центри на науката, библиотеките – храмови на мислата, а богословијата – врв на философијата. Да се биде духовник во тоа време значело да се биде водач и на народот, и на интелектот.
Падот на духовната мисла
Денес, кога погледнуваме околу нас, тишината што доаѓа од олтарите е речиси оглушителна.
Сѐ помалку се луѓето во Црквата што мислат, читаат, создаваат, пишуваат, поставуваат прашања. Сѐ помалку се оние што го гледаат богословието како жив дијалог со Бога и светот, а се повеќе како повторување на формули.
Причините се повеќеслојни
Прво, комунизмот го прекина природниот тек на духовното образование. Црквата беше изолирана, семинариите оскудни, а богословите воспитувани во страв и тишина. Така се роди една генерација свештеници што повеќе учеше како да преживее отколку како да мисли.
Второ, во самиот духовен живот се вгнезди анти-интелектуализам – опасна идеја дека мислата е непријател на верата. Се наградува послушноста, а се осудува прашањето.
„Не мисли – верувај“ стана новата мантра. Но верата без мисла е само празна форма; а мислата без вера е студен камен.
Трето, Црквата стана затворена во својата обвивка. Наместо да воспостави дијалог со науката, психологијата, уметноста и технологијата, таа често се повлекува во осуда и страв. Така, најумните млади луѓе – оние што би можеле да ја обноват нејзината мисла – ја напуштаат, барајќи простор каде што интелектот не се гледа како закана.
Кога апокалипсата станува говор на незнаењето
Се повеќе свештеници денес зборуваат за „Антихристот“, за „ѓаволски дела“ и „стапици на сатаната“ и „непријатели”, претворајќи ја верата во театар на стравот. Тоа не доаѓа од длабоко богословие, туку од површно разбирање.
Кога мислата спие, се раѓа суеверие. Кога образованието се гаси, зборовите стануваат оружје на паника.
Ова не е проблем на верата – туку на нејзините чувари. Црквата не страда затоа што е стара, туку затоа што заборавила да мисли младо.
Византиската лекција
Во Византија, Црквата не се плашела од интелектуалците – напротив, ги создавала.
Манастирите биле лаборатории на духот, а богословието било највисока форма на философија.
Во времето на Византија, патријархот можел да разговара со императорот како рамноправен.
Денес, ретко кој владика може да разговара со еден министер, професор или научник со иста тежина на збор.
Зошто?
Затоа што тогаш духовниците биле интелектуална елита, а денес често се сведени на административна структура. Тогаш монасите пишувале книги, денес ретко кој и чита. Тогаш Црквата ги просветлувала народите, денес се брани од сопствените сенки.
Патот кон обнова
Црквата ќе може повторно да процвета само ако ја врати интелектуалната храброст. Да ги повика младите богослови, научници, филозофи и уметници да бидат дел од нејзината мисија. Да ги научи дека верата не е бегство од светот, туку негово преобразување.
Да се биде православен денес значи да се биде мислител, не фанатик. Да се биде духовник значи да се биде светлина, не ехо.
Заклучок
Црквата некогаш ги воспитувала најумните луѓе на своето време. Денес таа им го предава полето на идеологиите, теориите и маркетингот. Ако сака да преживее – мора повторно да стане дом на интелектот. Да се сети дека Бог не се слави само со метании – туку и со ум.
Црквата не може да живее само од побожност – таа мора да живее и од мисла. Без интелектуалци, верата се сведува на страв и навика. Со интелектуалци, верата станува култура, љубов и визија.
Она што некогаш било Византија – цивилизација на духот и умот – може повторно да се роди, ако духовниците престанат да се плашат од знаењето и повторно ја разберат вистината дека разумот не е непријател на верата, туку нејзин соработник.
И можеби тогаш, од тишината на нашите олтари повторно ќе се роди еден нов Василиј, нов Григориј, нов Јован – не за да владее, туку за да мисли, да љуби и да води.
/ЦРКОВЕН ЖУРНАЛ (ФЕЈСБУК)
Прво, ова нема врска и никаква поврзаност со Византија,
Второ, нема врска со комунизмот. Истото е и во Грција и на Кипар, Александрија, Константинопол, каде што немаше комунизам,
Трето, во едно време Патријархот разговарал рамноправно со царот на Русија, не е тоа само во Византија,
Анализата треба да биде сеопфатна, прецизна, поткрепена со факти, без заземање на страна или против друга страна, без непотизам, незнаење и субјективизам. Во спротивно, не е анализа,
Интелектуалците исчезнуваат (насекаде, не само во црквата), кога човек без основни познавања, со една прочитана книга, без насочено образование, фокусиран на се и сешто, зборува за интелектуализмот на се што го опкружува, без да ја увиди сопствената антиталентираност, неспособност и минимална можност за успех,
А Св. Василиј, Св. Григориј, Св. Јован, пред се беа стожери на верата, со својата вдлабоченост во Центарот на Вселената – Христос, а потоа беа интелектуалци во олтарот,
Денес можеш да бидеш само и исклучиво интелектуалец во олтарот, но единствено во папизмот и во протестантизмот,
Џабе потрошено време и зборови …
Ова е всушност жална тема. Ако проговориме за неа отворено, ќе се докоснеме до најкревките слабости на современото Православие, а факт е дека не мнозина од повиканите сакаат/можат да се соочат со нив.
Но, мислам дека авторот на овој непотпишан коментар без поголеми познавања тврди дека нема одлични интелектуалци меѓу современиот православен клир; бидејќи дури и за време на комунизмот имаше извонредни просветлени старци, неодамна канонизирани Светители, кои разговараа на рамна нога со најголемите научници на своето време, иако немаа завршено ни основно образование (во моментов си спомнувам само за Старец Клеопа од Романија, за Старец Порфириј во Грција, но знам дека има барем уште неколкумина други).
Што се однесува до теолозите, не мислам дека Думитру Станилое или Василиј Гондикакис или Христо Јанарас или Јован Зизјулас заостануваат зад великите Отци на Црквата што ги споменува коментарот (а да не говориме за прекрасните книги за Исусовата молитва што ги дадоа Светителите на нашето време).
Инаку, постои разлика од една до друга Помесна Црква во поглед на слободниот простор што им се остава за сведоштво на интелектуалците во Црквата кои произлегуваат од верниот народ (каде што поимот ‘Црква’ на полето на оправданоста на нечие бавење со спознајно-креативна теолошка мисла не се поистоветува со поимот ‘клир’). Чинам дека тоа сепак живее во Грчката Православна Црква, едно време прилично плодно постоеше и во Руската Православна Црква, имаше некои добри појави и во Српската Православна Црква… Грубо кажано, ‘царското свештенство’ во пракса има многу поинаков третман во денешно време, од него не се очекуваат ‘учители’ во класична смисла на зборот.
Па и монасите, без благослов од својот духовен отец не пишуваат, а ако пишуваат, нивните писанија не можат да дојдат до јавноста. Да не го заборавиме примерот со Св. Јован Дамаскин, кому духовниот отец му забранувал да пишува, па и го казнувал за непослушание ако напише нешто, и дури по откровение од Пресвета Богородица ја повлекол забраната.
Православната вера по својата дејствителност е мистично ориентирана: таа е пат кого не го интересира толку исправање криви дрини колку стекнување на конкретна духовна власт (значи на слово со власт, а не просто интелектуално знаење), односно стекнување на конкретни благодатни дарови со творечка моќ што ја надминува човечката. Затоа и молчењето вообичаено има поголем квалитет од зборот на тој пат. Самиот Господ Исус Христос не оставил никакви записи за Своето учење, за Своето сведоштво на земјата, за Својот духовен пат како Син Човечки и Син Божји. Наместо тоа на прашањето ‘’каде одиш?” или “што е вистина?’ без многу да објаснува говорел ‘Јас Сум Патот, Вистината и Животот’ Јован 14, 6). Целта на христијанскиот православен подвиг е достигнување на Христовиот идеал, значи да се дојде до тоа откровение Божјо во кое човекот-подвижник и самиот станува Парот, Вистината и Животот. Жално е кога потребата од пастирско поучно слово се пополнува со мимикриски текстови, со полупрепишани беседи, со беседење од кариеристички наместо од пастирски побуди, со злоупотреба на хиерархијата и унижување на вистинските плодови на богословие кај богодаруваните заради промоција на болно амбициозните, кога не се прифаќа вистината дека Духот дише каде што сака итн., кога под превезот на кариеризмот Црквата се нарекува духовна болница и се снисходи кон болните амбиции на бездарните итн. Вистина е, Божјиот човек не може никогаш да биде оштетен: ако пред него се затвори една врата, ќе се отворат илјада многукратно поскапоцени порти, ако го повлечат две скалила подолу, ќе се крене во недостижност и за погледите на неговите завидливци или гонители и за добронамерните. Но, заедницата на поширок план во меѓувреме трпи, до мигот на колективното созревање, кога привлечена од љубовта и силата на отфрлениот повторно ќе може да заедничари со него на рамниште на меѓусебно препознавање.