Говор на Вселенскиот патријарх Вартоломеј, на меѓународната конференција во Солун
Напнатоста помеѓу христијанската идентичност и современиот живот треба да се гледа како можност за креативна средба, нагласувајќи ја актуелноста на христијанското Евангелие и принципите и вистините на православната традиција, суштински важни за човекот и светот. Интровертноста никогаш не била од корист за Црквата и нејзината света мисија. Таа е отстапување од духот на Отците, а не враќање кон него.
Списанието „Теологија“, светски познатото научно гласило на Светиот синод на Пресветата Црква на Грција, пред две години влезе во својот втор век постоење и донесе со себе наследство што се покажа како модел за богословска работа во 20-от век: богословското сведоштво на великите Отци на Црквата, едно црковно-дијалошко богословие кое ја поврзува верата со животот, секогаш насочено кон современиот човек, со отвореност кон културата и без одбранбени или стравовни синдроми.
Особено е значајно тоа што Отците на Првиот Вселенски собор во Никеја, чие 1700-годишнина Црквата ја одбележува годинава, и покрај учењето на Ариј, кое претставува „нагло елинизирање на христијанството“, ги вовеле филозофските термини „суштина“ и „едносуштен“ во Символот на верата, без страв дека ќе го врзат учењето во елинистички ментални шеми. Филозофската терминологија тука функционирала како пригодно средство за изразување на црковното искуство.
Во средбата со секоја култура, целта на богословието е „да ја пренесе пораката на Евангелието недопрена, целосна, неизобличена; и да ја претстави преку најсовршените средства за комуникација што една културна средина може да ги обезбеди“. Користењето на можностите што ги нуди културата е знак за живоста и динамиката на богословието. Соодветноста и одговорноста на богословието да ја формулира вистината на Евангелието во конкретниот историски момент не противречи на неговата универзалност и вечност. Прашањето секогаш не е дали, туку како – начинот на соодветност.
Храбро и решително изјавуваме дека одбранбената позиција на Православната црква кон цивилизацијата, како сите развои на времето да се насочени против неа, не соодветствува на духот на Православието и на мисијата на Црквата во светот. Затвореното, мрачно и бестелесно Православие е светилник „под сонцето“.
Потоа доаѓа закопувањето на Црквата, нејзината изолација од цивилизацијата и повлекувањето „во малите остатоци од вистинското Православие“. Вистинското, благо кажано! Сведоштвото на Црквата „во светот“, нејзината секуларност, не значи нужно „секуларизација“ за самата Црква. Сите учења, животот на Црквата, Божествената литургија и нејзиниот етос содржат и изразуваат суштински вистини за човечкото постоење, за земниот живот и неговата вечна перспектива.
Денес Црквата и нејзиното богословие се соочени со услови обликувани главно од неверојатниот развој во областа на технологијата. Блажениот митрополит Јован Пергамски забележува дека она што за Отците на Црквата била грчката филозофија – светот со кој тогаш морало да се занимава богословието – „за денешното Православие е галопирачката техничка цивилизација на нашата епоха“.
Уверени сме дека стручните излагања ќе осветлат важни димензии и аспекти од средбата меѓу православното богословие и „онтологијата на технологијата“, „суштината на технологијата“, како што би рекол филозофот Мартин Хајдегер, која според него „не се совпаѓа со самата технологија“. Го поздравуваме Организацискиот комитет за изборот на оваа извонредно соодветна тема.
Неспорно е дека импресивниот развој на технологиите го менува и длабоко влијае врз нашиот живот. Никогаш во минатото човештвото не доживеало за толку кратко време толку радикални промени во начинот на живот на луѓето и општествата како во нашата епоха. Како што е речено, апсолутното владеење на технологиите, „технополисот“, ги задушува другите форми на култура, ги преформулира функциите на политиката, етиката, религијата, образованието, уметноста и има катализаторско влијание врз нашите општествени односи, личниот живот и психата. Карактеристично е што се зборува за почеток на нова „осовинска ера“ во историјата на човештвото.
Последниве години станавме сведоци на ширењето и опфатот на „вештачката интелигенција“, која се смета за врвно достигнување на технолошкиот напредок. Нејзините примени ги опфаќаат сите области на човечкиот живот. Дури се тврди дека сега треба да зборуваме за период „пред вештачката интелигенција“ и „по неа“ во текот на цивилизацијата.
Ниту еден разумен ум не може целосно да ги негира придобивките од науката и технологијата. Но, исто така е неоспорно дека науката, и покрај мислењето дека „заблуда е да веруваме оти можеме да најдеме на друго место она што таа не може да ни го даде“, не може да понуди одговори и решенија на големите егзистенцијални и општествени проблеми што го мачат човештвото – насилството, неправдата, религиозниот фундаментализам, безизлезноста на човечките односи и пред сè „врховниот непријател“ – смртта.
Одговорите на овие проблеми се нудат од други сили, пред сè од религиозната вера. Сигурно е дека, заедно со науката и технологијата, современата „суперсила“, иднината на човештвото е поврзана со духовната „голема сила“ – религијата. Без повикување на религијата не би можеле да го разбереме минатото, да ја анализираме сегашноста, да си го замислиме иднината и да му дадеме смисла на нашето постоење.
Што се однесува до присуството на религиите, нашата епоха се карактеризира со истовремена појава на два феномена: нивното враќање на преден план во историјата и појавата на изобличувања на религиозниот феномен, кои не само што го менуваат автентичниот израз на религиозната вера, туку и го загрозуваат мирот и соработката меѓу народите. Таков феномен е религиозниот фундаментализам, кој се раѓа од страв, несигурност и неспособност за креативно справување со брзите промени и предизвици на современата епоха и нема врска со автентичното искуство на верата.
Современите технолошки достигнувања и развои не го укинуваат она што го знаеме за човекот и за conditio humana. И покрај „чудата на науката“, и денес „егзистенцијалните противречности“ на човекот, јазот меѓу небото и земјата и дилемите на слободата остануваат. Човештвото не е самоподразбирачко; тоа секогаш ќе биде загрозено, секогаш ќе се надминува преку лична борба и самотрансцендентирање. Човекот продолжува да бара автентична смисла на животот, вредности, да философира, да се воодушевува од убавината и да го слуша гласот на небото.
Она што е потребно за да го задржиме она што е автентично религиозно во нашата епоха, е наратив кој ќе ја вгради религијата во современата реалност и ќе ја нагласи нејзината суштинска улога во современите општествени настани. Токму затоа, односите меѓу религијата и науката, како и меѓу верата и современоста, не смеат да се третираат како некакво „недоразбирање“ или „судир на два различни светови“.
Религијата не е „останок од минатото“ ниту „архаичен реликт“ кој науката треба да го замени, туку суштинска димензија на човекот и на културата, незаменлива за секоја визија за иднината. Науката, од своја страна, не е непријател на религијата, туку дар и средство за подобро разбирање на светот, за служба на човекот и за заштита на животот.
Во овој контекст, за нас христијаните основното прашање е дали нашата вера може навистина да му одговори на предизвикот на современоста и да придонесе во општественото битие. Притоа, не станува збор за тоа религијата „да се прилагоди“ на духот на времето, туку напротив – да го покаже нејзиниот траен потенцијал да ја преобразува историјата, да нуди смисла и ориентација и да нуди надеж таму каде што современата култура се соочува со ќорсокаци.
Христијанството, и покрај својата долга историја и влијание, не смее да се затвори во минатото. Тоа мора да биде постојано живо сведоштво за воскреснатиот Христос, кое ја афирмира човековата слобода и достоинство и истовремено нуди вистински одговори на егзистенцијалните прашања на современиот човек.
Технологиската цивилизација е динамичен обид на човекот да одговори на централното прашање: „Што е човекот?“ Во иднина, потрагата по нови одговори ќе продолжи, надвор од она што човекот досега го постигнал како homo technologicus. Ниту една цивилизација не претставува конечен одговор на човечката загатка, ниту создава земен рај за човекот. Цивилизациите се двосмислени, бидејќи нивниот создател е и останува „најлошото“ од суштествата. Управувањето со достигнувањата на цивилизацијата е покомплексно и потешко од нивното создавање.
Сега е оправдано загриженоста дека научниот прогрес не придонел суштински за зајакнување на моралното чувство на човекот, кој, и покрај знаењето, продолжува да дејствува како да не знае. Забораваме дека примената на неопрометеевскиот „технолошки императив“, кој бара да произведуваме сè што е технички возможно, без оглед на последиците за човекот и творештвото, не придонесува за вистински прогрес. Вистинскиот прогрес се постигнува не само преку нашите акции, туку и преку она што одговорно не го правиме.
Православната црква и нејзиното богословие ќе продолжат да се интересираат за научните достигнувања, за културата и цивилизациите, за општествените настани и историските услови во кои се развива животот на верниците. Напнатоста помеѓу христијанската идентичност и современиот живот треба да се гледа како можност за креативна средба, нагласувајќи ја актуелноста на христијанското Евангелие и принципите и вистините на православната традиција, суштински важни за човекот и светот. Интровертноста никогаш не била од корист за Црквата и нејзината света мисија. Таа е отстапување од духот на Отците, а не враќање кон него.
Особено ни е драго што православното богословие се занимава со технологијата. Во оваа средба верата и науката не се противници, туку соработници и партнери во служба на човекот. Перцепцијата за неизбежен судир меѓу верата и науката произлегува од недоразбирање на суштината и целта на овие две големи духовни сили. Во нивниот дијалог се открива вистината дека човечката личност секогаш е „повеќе од она што науката може да го сфати“, и дека пристапот кон човекот како божествено творение, по образ и сличност Божја, му дава на неговото постоење највисока можно вредност. Отфрлањето на „Трансцендентното“ води кон постепено намалување на почитувањето кон човекот, а заборавањето на „религиозната мистерија“ ја ослабува чувството за достоинство на човечката личност.
Немаме сомнеж дека списанието „Теологија“ ќе остане барометар на богословските развои, дека во рамките на глобалниот „технополис“ ќе ја претставува „културата на личноста“, „икуменската широчина“ на „дијалектичкото богословие“, кое ќе продолжи да ослободува креативни сили во христијанскиот свет, ќе го поддржува меѓухристијанскиот пристап, ќе го нагласува социјалното измерение на црковниот етос и ќе функционира како средство за пренесување на гласот на грчкоезичното богословие кон светот – глас што ја одразува духот на Отците, не како упатство кон минатото, туку како „сведок“ на правилната вера, која секогаш е жива во Црквата, која, како што пишува блажениот отец Георгиј Флоровски, „е постојан сведок на Христос, гаранција и откровение на Неговата победа и слава“.
Христос е меѓу нас!
Пишува: Вартоломеј, патријарх Вселенски и Константинополски
