Руската православна црква (РПЦ) стана централен столб во политичката и информативната војна на Кремљ, обликувајќи наративи преку спојување на духовноста и национализмот. Преку доктрини како „Рускиот свет“ (Рускиј Мир) и повикување на заеднички православен идентитет, Москва ја користи верата како оружје за оправдување на агресијата и за проширување на своето идеолошко влијание. Овие наративи влијаеле врз ставовите во Украина, Грузија, Молдавија, како и во делови од Африка и Европа — поткопувајќи ја западната интеграција, создавајќи локален скептицизам кон НАТО и ЕУ, и зајакнувајќи про-кремљовски движења преку културна блискост и религиски симболизам.
Инфраструктурата што ја одржува оваа духовно-политичка моќ е меѓусебно поврзан систем од држава, црква и медиуми. Хиерархијата на РПЦ делува во синхронизација со државните медиуми, дипломатските мисии, приватните „патриотски“ невладини организации и дигитални платформи како Телеграм и Јутјуб канали поврзани со Московската патријаршија. Финансиски, системот е поддржан од олигарси блиски до Кремљ, државни претпријатија и црковни имоти ослободени од данок, додека неговото логистичко влијание се потпира на глобални епархии, културни центри и црковни мисии што служат како јазли на „мека моќ“. Оваа координација му овозможува на Кремљ да ја прилагоди својата порака според локалниот контекст — претставувајќи се како бранител на верата, посредник за мир или бастион против западното „морално распаѓање“.
Спротивставувањето на оваа форма на религиозно обвиена дезинформација бара таргетирање на финансиските и институционалните извори што ја овозможуваат. Потребни се транспарентност во тековите на финансирање меѓу црквата и државата, регулација на верски структури со странски врски и разобличување на свештени лица вклучени во политичка пропаганда. Примери како автокефалијата на Украинската православна црква во 2019 година — кога Вселенскиот патријарх Вартоломеј I ѝ ја додели независноста од РПЦ — и проактивниот надзор во држави како Молдавија, покажуваат колку е важно демонтирањето на хибридните религиозно-политички мрежи. Дополнителни мерки како зајакнување на независните православни институции, развивање на медиумска писменост и продлабочување на меѓународната соработка се клучни за одбрана на демократската отпорност од оваа еволуирана форма на идеолошка војна.
Вовед
Меѓу верата и манипулацијата постои замаглена граница. За милиони верници, Руската православна црква претставува столб на традицијата и духовноста, продолжение на вековна литургија и култура. Но зад оваа света фасада, хиерархијата на црквата со децении е испреплетена со советскиот и рускиот државно-безбедносен апарат. Она што започна како проект за опстанок под болшевичките прогони, се разви во систематска потчинетост на КГБ — а денес, на ФСБ и патријархот Кирил — претворајќи се во глобална мрежа на политичко влијание.
Ова не е обвинение против православието или неговите верници, туку анализа на тоа како Кремљ ја присвои институционалната структура на РПЦ, претворајќи ја од духовна заедница во инструмент на државна моќ и „мека“ сила. Разбирањето на оваа еволуција — нејзините советски корени, постсоветскиот континуитет и проширувањето во Украина, Африка и Западот — открива како РПЦ стана „трансмисионен ремен“ на руската моќ, за да се искористи терминот на Ленин за идеолошки фронт-организации.
Од потчинетост до соработка: советски почетоци
Потчинетоста на РПЦ пред државната власт започна уште пред болшевиците. Во почетокот на XVIII век, Петар Велики го укина патријархот и во 1721 година го замени со Светиот управен синод, претворајќи ја црквата во државен оддел. Епископите станаа државни службеници, проповедите се следеа за политичка лојалност, а свештениците мораа да пријавуваат сомнително однесување на верниците. Ова го означи почетокот на долготрајното испреплетување меѓу црквата и државата — систем на духовно ропство под маската на „симфонија“ меѓу олтарот и престолот.
Сепак, отпор постоел уште од тогаш. Староверците, кои ги одбиле реформите на Никон и Петар, станале симбол на отпор против стандардизацијата и државната контрола. Прогонувани и скриени, тие ја сочувале автономијата на верата, но нивната маргинализација ја зацврсти зависноста на црковната хиерархија од државната милост — создавајќи модел што подоцна ќе го искористат советските и постсоветските власти.
Болшевичката револуција ја уништи кратката надеж за самостојност. Лениновиот декрет за национализација и антирелигиските кампањи ја лишија црквата од имот, образование и живот — десетици илјади свештени лица беа убиени или испратени во логори. Но покрај уништувањето, советската власт примени и стратегија на инфилтрација.
До крајот на 1920-тите, тајната полиција ОГПУ воведе двојна тактика — терор и кооптација. Илјадници свештеници беа ликвидирани, додека други беа регрутирани како информатори. Во 1927 година, митрополит Сергиј под притисок го издаде познатиот „Меморандум на лојалност кон Советскиот Сојуз“, со што црквата практично ја изгуби независноста.
По Втората светска војна, Сталин ја „воскресна“ црквата, но како строго контролирана институција. КГБ го назначуваше секој епископ и ректор. Црковните мисии во странство служеа како дипломатски и шпионски пунктови. Еден од тие службеници беше Владимир Гунѓаев — денешниот патријарх Кирил — кој, според швајцарски архиви, делувал како агент на КГБ под кодното име „Михајлов“ во 1970-тите.
Континуитет под Кирил: постсоветската црква на моќта
Падот на Советскиот Сојуз не ги прекина овие врски — напротив, ги институционализираше. Со изборот на Кирил за патријарх во 2009 година, мисијата на црквата се дефинираше во рамки на доктрината „Руски свет“, што ги спојува православието, патриотизмот и империјалната идеологија.
Кирил редовно ги поддржува наративите на Кремљ. Во 2022 година, тој ја опиша инвазијата врз Украина како „света борба“ против морално распаднатиот Запад. Во 2025 година благослови крстови со врежани иницијали на Путин за „хероите на војната“ — симболичен чин на целосна идентификација со државата.
Глобални мисии на влијание
Денес, влијанието на РПЦ се протега далеку надвор од Русија. Во Африка, Москва од 2021 година создаде нов егзархат со повеќе од 350 парохии во 32 држави. Официјално, тоа е за да се „заштитат верниците“ што се чувствувале изневерени од Александрискиот патријарх, но украинските извештаи покажуваат дека станува збор за хибридна операција што комбинира религија, пропаганда и дипломатска активност.
Слични активности се водат во Грузија и Молдавија, каде свештеници поврзани со Москва шират антизападни пораки, а во Европа и САД — парохиите на Московската патријаршија служат како центри на „традиционалистички“ дискурс што прикрива про-кремљовски ставови.
Украинската автокефалија и борбата по 2022 година
Одлуката на Вселенската патријаршија во јануари 2019 година да ја признае автокефалијата на Православната црква на Украина (ПЦУ) беше историски пресврт. Таа ја прекина вековната контрола на Москва врз украинското православие и ѝ нанесе удар на нејзината „мека моќ“.
По инвазијата во 2022 година, црковниот конфликт стана фронт на хибридна војна. Кирил ја претставува руската агресија како духовна мисија за „одбрана на Света Рус“.
Украинските власти одговорија со кривични постапки против свештеници од Московската патријаршија — некои уапсени за шпионажа, пропаганда, па дури и складирање оружје во црковни објекти.
Заклучок
Трагедијата на Руската православна црква не е во верата, туку во нејзиното заробување. Она што започна со Лениновиот прогон, продолжи со сталиновата контрола и денес опстојува како инструмент на Путин.
За креаторите на политики, пораката е јасна: кога религијата се спојува со авторитарна власт, таа станува средство за дезинформација и влијание. Затоа, заштитата на автономијата на верските заедници не е само прашање на слобода на верата — туку и на национална безбедност.
Политичката војна на Кремљ денес носи свештенички одежди. Разбирањето како Руската православна црква стана и штит и меч на државната моќ е клучно за ограничување на нејзиното влијание — и за зачувување на верата како област на верните, а не на моќниците.
Пишува: Катерина Одарченко
/Foreign Policy Research Institute
