Супрематијата е невралгична точка во православието(Црквите во Украина и во Македонија ‒ како камен на сопнување во Православието). Ова е наслвот, на еден прилично обемен, научен труд на Кумановско-осоговскиот митрополит Григориј, пишуван во 2019 година, тогаш како Архимандрит и игумен на манастирот Свети Јоаким Осоговски. Статијата е на 59 страници и е пишувана непосредно по официјалното доделување на Томосот од Вселенската патријаршија за автокефалност на Православната црква во Украина. Конкретен повод е анализа на ставот на СПЦ во поглед на оваа автокефалност, која не се согласи со постапките на Вселенскиот патријарх Вартоломеј. Но, авторот прави паралели на украинското со македонското црковно прашање, воедно поистоветувајќи ги ставовите на руската и на српската црква. Едната за Украина, другата за Македонија.
Зошто ова четиво е исклучиотелно вредно да се чита и да се анализира? Религија.мк, жали што овој текст не може да го објави интегрално, бидејќи станува збор за авторски научен труд, а таков труд е невозможно да се објави без согласност на авторот поради авторските права. Но, затоа религија.мк прави фељтон-анализа, користејќи цитати од текстот во рамки на она што не би значело нарушување на авторските права за реобјавување.
ДЕЛ ЧЕТВРТТИ
Вториот дел од анализата напишана во 2019 година од тогаш Архимандритот Григориј е насловен „Почесен примат (почесно првенство) на Цариградскиот епископ (патријарх) и тенденција за јурисдикциски примат (административно првенство) врз Вселенската Црква“, а се однесува на правото на првопрестолноста на Цариград, како и на желбите за превласт во православието. Владиката Григориј е критичар на терминот „јуриздикциски примат“ на вселенскиот патријарх, сметајќи дека „поченсо првенство“ е вистинскиот термин. Во анализата тој дава историски осврати, кои укажуваат на односните на државата и црквите, како и тоа како е дојдено денес до тоа почесното првенство да се дефинира како јуриздикциски примат. Интерсно забележува дека оваа „превласт“ на Цариград почнува да се случува во период кога и се создава првата македонска црква Јустинијана прима за времето на Императорот Јустинијан. Меѓу другото тој пишува:
„Спорот за јурисдикцискиот примат врз Illyricum orientale го претставуваат почетокот на превирањата; овие територии му припаѓале на Римскиот епископ со сите негови префектури. Борбите за превласт во животот на Црквата започнуваат малку пред одржувањето на Халкидонскиот собор во 451 година, „кога Рим, претстоителот на Македонија (како архиепископ Солунски), го направил свој викаријат”; во периодот од 408 до 450 година биле силни, неограничени правата и власта на Римските епископи. Римската супрематија доминирала длабоко до границите на Цариград, заради што се одржал Соборот во Халкидон, и поради што Новиот Рим, или Цариград, сакал да го победи својот ривал во супрематските тежнеења. Фактот што царот Јустинијан по 84 години од Халкидонскиот собор основал автокефална архиепископија Прва Јустинијана без какви да било протести и противења од страна на Цариградските патријарси, укажува дека, знаејќи ги јурисдикциските граници на Цариградската патријаршија (заклучно со границите на Тракија, односно пред градот Драма), имал за цел уредување на црковните работи кај пограничните народи од империјата. Архиепископијата во своите граници ја вклучувала не само територијата од Југославија, со делови од Романија, Унгарија ‒ сите три области (таканаречен Илирик ‒ од Срем до Солун) и Албанија, туку и западниот дел од денешната Бугарија. Јустинијан со XI Novellae Justinianus ја основал во 535 година, во своето родно место Tauresium (Ταυρήσιον, во близина на Скопје), како Justinianea Prima, правејќи го Justiniana главен град на префекторатот Дакија; архиепископијата не била потчинета на Цариградската патријаршија, туку од почетокот била автокефална, а од 545 година била потчинета на Римската црква со CXXXI Novellae Justinianus. На почетокот од VII век архиепископијата била поништена заради доселувањето на словенските народи. Сепак, правото за поставување епископи не му припаднало на Цариград, туку на митрополитите од пограничните словенски народи, кои ја искористиле борбата помеѓу Првиот и Вториот Рим за зацврстување на својата независност. Дури и по Халкидонскиот собор, незначителна била улогата на Цариградската патријашија во Европскиот дел, освен во областа Тракија, пред границите на градот Драма, бидејќи Илирик ѝ бил потчинет само 40 год., почнувајќи од 732 год., до поделбата на Црквата на Источна и на Западна“, пишува Григориј.
Потаму во текстот тој прави анализа за историскиот контекст и како Цариград ја наметнува формата на јуриздикциски примат, поврзувајќи го тоа со распадиот на Отоманската империја и создавањето нови држави од нејзините граници, а со тоа и процесот на создавање нови цркви. Владиката Григориј го смета за проблематичен овој пристап на Цариград, дури го дефинира и како неканонски, но сепак не го негира историскиот фак дека преку него оди создавањето на сите нови цркви, посочувајќи дека токму преку Цариград оделе сите верификации на автокефалноста на сите нови цркви.
„Во 1833 година, Црквата на Грција ја прогласила својата автокефалија, која подоцна била призната од страна на Цариградската патријаршија во 1850 година. Во 1865 година, Романската Православна Црква, и покрај протестите на Цариградската патријаршија, ја прогласила својата независност, којашто ѝ е призната во 1885 година. Една година пред Грчката автокефалија била самопрогласена СПЦ, којашто, пак, била наречена автокефална од локалната секуларна влада, а Цариградската патријаршија одбивала да ја признае до 1879 год. Во 1860 година Бугарите de facto се отцепиле од Големата Црква, и во 1870 год. Бугарската црква била политички призната како автономна под името Бугарска егзархија со Султански ферман, иако до 1945 год. таа официјално не била призната од Цариградската патријаршија. Во 1922 година, Албанската православна црква ја прогласи својата автокефалност, којашто ѝ била призната во 1937 год. Покрај овие цркви, во рамките на унилатералната надлежност на Цариградската патријаршија, неколку Православни Цркви од спорните области биле признати како автокефални или автономни, вклучувајќи ја и Финската Православна Црква и Естонската Православна Црква во 1923 година, Полската Православна Црква во 1924 година, Чешката и Словачката Православна Црква во 1998 год. Поголемиот дел од овие спорови се резултат на проширувањето на Руската империја, што често вклучувало потчинување на Православните Цркви во освоените земји до Московската патријаршија. Поради тоа, Московската патријаршија често ја оспорува улогата на Цариградскиот патријарх како главен административно‒духовен претстоител, наведувајќи дека таа претставува бројно најголема православна заедница.“, пишува во статијата.
Потоа Григориј ја анализира и улогата на државите кои што се создавале, а паралелно со тоа и помагале во создавањето на свои цркви, во рамки на границите на новите држави. Овој аспек на улогата што државата ја имала во создавањето автокефални цркви е исклучително важен процес, со кој се побиваат тезите на српските црковни лица кои долги години ја негираа македонската црковна посебност, токму користејќи го аргументот дека таа била создадена со помош на тогашните комунистички власти, односно со помош на државните власти. Владиката Григориј, многу добро лоцира дека тоа не е случај само со МПЦ-ОА, туку дека тоа е еден взаемен процес на создавањет државотворност во оние територии каде доминантно насление има со православна вероисповест. Еве како тој во анализата тоа го дефинира:
„Сите стекнати права за автокефалност на наброените цркви директно се компатибилни со црковното право и со каноните на Православната Црква. Според Никодим Милаш: „Основањето на разните црковни области припаѓа на заемнозависноста на црковната и на државната власт. Посебно главна улога има учеството на државната власт, и разлогот произлегува од тоа што каноните (17 правило од Халкидонски собор; 38 правило од Трулскиот собор) изрично налагаат, дека при уредувањето на црковните области мора да се усогласи со меродавното политичко уредување на државата; и друго, тоа што помеѓу Црквата и државата мора да постои тесна поврзаност, од фактот што, преку учеството на државните власти, Црквата добива цврста гаранција дека нејзиното надворешно устројство ќе биде потполно зачувано (Милаш овде го посочува и 93 правило од Осмиот помесен собор), и дека нејзините права ќе бидат обезбедени од сечие самоволие.”, пишува Владиката Григориј.
Ако владиката во својот текст анализира дека „Цариградските патријарси во текот на долгогодишната историја, во поглед на првенствувањето, настојувале да си придодадат прерогативи, (…) и дека Цариградските патријарси го задржале титулирањето „вселенски”, Григориј исто така ја смета за канонски неисправна и црковната политика на Московската патријаршија во процесот на „превлсат“ во православието, воспоставувајќи нов модел, чијшто главен предмет е автокефалност базирана врз принципот „територијалност над државност” во Православната Црква. Тој модел, вели владиката Григориј им го обезбедува владеењето во Украина, Белорусија, Молдавија, Финска, Естонија. Владиката Григорј таквиот модел на Руската црква го дефинира како „Метаксизам – желба за владеење над замислена јуриздиција, мотивирана од чисто политички планови“. Еве што тој пишува за руската црковна политика во Православието.
„Рускиот модел се однесува на главниот принцип дека автокефалноста се базира врз територијален, наместо врз државен принцип, спротивно од канонските одредби, и спротивно долговековниот супстрат на црковното право. Територијалниот принцип што го наметнува РПЦ е средство за остварување чисто политички планови (гордость житейская). Тоа, всушност, претставува делумен „метаксизам” ‒ желба за владеење над замислена јурисдикција што опфаќа територии од суверени држави, односно делови од поранешна империја. РПЦ во Украина својот модел го имплементира со помош на репресија, така што, зацврстувањето на својата власт таму, во голема мера, се потпира и врз пропагандата. РПЦ својот концепт во пракса го реализира преку начин на управување пресликан од државата, па така, таа има свој оддел за надворешни работи, од каде што креира и води политика и настојува да го огранизира раководењето на сите ППЦ. Одделот за надворешни работи на РПЦ (ОВЦС) е устроен за дејствување ширум светот. Главно се потпираат врз моќта на Руската држава, но и врз сè поголемата моќ на Руската Црква, коишто имаат за цел преку пропаганда и преку директна финасиска помош да влијаат врз ставовите на ППЦ (како што неодамна беше објавено дека Руската држава Целта за формирање поинаков административен модел на црковно устројство со еден вселенски центар во Москва, како што во историјата бил Цариград (Константинопол), во поново време е очигледно развиван од страна на РПЦ. Своевремено помеѓу нив настана еден вид шизма (почетно несослужување), почеток, којшто го постави смелата Руска рака, којашто, пак, бара превласт и доминација во Православната Црква.“, стои во анализата на Григориј.
Повеќе од очигледно е дека за владиката Григориј рускиот модел е општа опасност за православието. Модел кој има исклучува цел „желба за власт, доминација“. Третиот Рим во Москва, не е измислица на Религија.мк, туку реал-црковна политика на Москва во спрега на црковната и на државна власт. За црковната репресија во Украина, владиката ја обвинува Москва, користејќи го зборот „пропаганда со директна финансиска помош за влијание врз останатите помесни православни цркви“. Од овие тези на Владиката Григориј, кој сега застапува сосема поинакви позиции, јасно се чита дека Црковна Москва е причинителот за конфликтите во Православието, мотивоирана од својатаб желба за превласт, колку и да не се исправни и политиките на Фанар, кој своето право на јуриздикциски примат го влече од историските случувања. Потоа Владиката Григориј продолжува:
„Меѓутоа, глава на Црквата е Христос, а секое тежнеење за власт е спротивно на Неговото учење. Именувањето на Москва како Трет Рим, веќе ја содржи идејата (желбата за квантитативно зголемување на власта) eo ipso дека Рим е вечен, и во таа смисла е вечен, бидејќи по падот на еден Рим се појавува друг, или подобро да се каже, истиот Рим, но на друго место. РПЦ според своето однесување ја покажува својата неприкосновеност; во своето богослужение РПЦ го актуализира моделот episcopus episcoporum ‒ Рускиот патријарх е дочекуван во полно одејание од мноштво епископи. РПЦ има огромна желба да биде superanus (= врховна власт, неограничена власт) во Православието. Токму затоа ѝ е такво однесувањето во Украина, бидејќи ја смета за свој доминион, врз когошто има свое суверенство, врз когошто остварува власт. Значи, Украина ја смета за обична област (регион, а не држава) со којашто управува, своја колонија, на којашто, пак, за некаква утеха, ѝ е доделена некаква самоуправа (широка автономија). Во своето управување УПЦ‒МП има свој Синод, којшто самостојно донесува свои локални закони, само што Рускиот патријарх им поставува претстоители, и има право на вето против донесените закони, како и право на судење доколку законите не се компатибилни со Уставот на РПЦ. Практично, УПЦ‒МП може да ужива полноправно членство, слично како што потчинетите нации имаат ограничени права во Комонвелтот; истиот модалитет го применува и РПЦ, којашто Црквите на посебните народи, во посебните држави, себеси си ги потчинува, под изговор сличен на Комонвелтот од нациите ‒ еден вид политичка заедница основана заради „општо” добро. Во таква поставеност и подреденост, Црквите во другите држави (Украина, Белорусија, Молдавија…) мораат да го признаат Рускиот патријарх како свој монарх, како свој суверен. Притоа, монархот не е прифатен како симбол на слободно здружување (како во примерот со Комонвелтот) на независни Цркви, туку (Рускиот патријарх) како таков ги ужива врховните права во УПЦ‒МП. Која суверена држава би се согласила на една ваква лудост!? Кој суверен (Претседател или Премиер на држава) би се согласил да оддава непротоколарна почит на странски црковен великодостојник!? РПЦ (како и СПЦ) се главни креатори на ваквиот модалитет (ројализам, односно монархизам) во Православната Црква.“, заклучува Владиката Григориј во неговата статија.
Овие цитати се доволни за да се согледа фактот дека Руската и Српската црква имаат идентични интереси и тоа токму зардаи Украина и Македонија, а од друга страна јасно видливо е дека владиаката Григориј ги оправдува сите постапки на световните, државните власти во процесите на решавање на црковните прашања, бидејќи како што вели „Која суверена држава би се согласила на една ваква лудост!? Кој суверен (Претседател или Премиер на држава) би се согласил да оддава непротоколарна почит на странски црковен великодостојник!? РПЦ (како и СПЦ) се главни креатори на ваквиот модалитет (ројализам, односно монархизам) во Православната Црква.“
Делото, анализа на позициите на СПЦ за автокефалноста во Украина од 2019 година на владиката Григориј е јасна изразена негова оправданост за украинската автокефалност, наспроти хегемонистичките и имериалистички црковни политики на Патријархот Кирил. Колку и да го спори правото на Вартоломеј да го решава ова прашање, Владиката Григориј индиректно, а на моменти и прилично директно, посочува дека тоа бил единствениот пат до крајната цел, а таа цел е оправдана затоа што е мотивирна од желбата на Украинците за своја црква и потребата на државата да не дозволува туѓа црковна јуриздикција на своите државни границии.
