Објавата на Папата Лав XIV дека во своето апостолско писмо го користи Никeо-Константинополскиот Символ на верата во неговата оригинална форма – без Filioque – не е само куриозитет за богословите или повод за кратка медиумска вест. Напротив, тоа е потег со длабока историска, теолошка и дипломатска тежина. Не затоа што Рим првпат зборува за единство, туку затоа што првпат по подолг период избира да говори со јазик што не предизвикува отпор кај Истокот.
Што значи овој потег? И што не значи?
Во православниот свет, ваквите настани ретко се примаат едноставно. Причината е јасна: Истокот и Западот имаат различно искуство со богословието, различен пристап кон традицијата и различна чувствителност кон тоа што е догма, што е предание, а што е политичка или дипломатска реторика.
Папскиот гест — икуменски или дипломатски?
Најпрвин, треба да се признае дека користењето на Символот без Filioque е позитивен и редок чекор од страна на Рим. Според тоа, би рекле дека овој чин го признава вселенскиот авторитет на оригиналниот текст и покажува почит кон источната традиција. Но, уште поважно, од исклучителна важност е да се напомене дека самото читање или посочување на оригиналниот текст, имплицира дека Filioque никогаш не било дел од одлуките на вселенските собори, сигнализирајќи дека Папата сака да се врати кон заедничката точка од пред расколот. Но, тука завршува позитивниот дел. Продолжението бара трезвено читање, без емоции и без наивни очекувања.
Суштинскиот проблем: дали Filioque исчезна — или само е премолчено?
Папата го цитира Симболот без Filioque, но тоа не значи дека Рим се откажал од Filioque како догма.Католичката црква останува на ставот дека Filioque е „догматски валидно“, дека одразува „различен, но компатибилен богословски израз“, дека може да не се користи во икуменски контекст, но останува во латинскиот богословски корпус.
Од друга страна, пак, Истокот не го смета Filioque само за погрешно догматско тврдење, туку и за неправилно воведена измена во вселенскиот Симбол на верата, направена еднострано, без соборност и против одлуката на Соборот дека текстот на Символот не смее да се менува. Затоа, православието не гледа само богословски проблем, туку и еклисиолошки, преку наметнување на логичката дилема: Ако Симболот може да се менува без консензус, тогаш кој гарантира стабилност на догмата?
Историската чувствителност на истокот: рани што не се затвораат со текст
Папата повика „да се остават зад себе споровите што ја изгубиле својата raison d’être“. Ова е реченица што убаво звучи, но во православната свест отвора неколку слоеви на сомнежи. Православието не ги гледа како „спорови“ тоа што го смета за: догма која го дефинира Божјото битисување; предание кое не може да биде променето; соборна одлука која не може да биде коригирана еднострано; историски искуства со унијатство, прозелитизам и експанзија. Тука не се работи за „спорови“, туку се работи за: идентитет, еклисиологија,разбирање на Бог, модел на Црква, модел на авторитет. Затоа едноставниот повик „да оставиме зад себе богословски разлики“ звучи или како дипломатска формулација, или како недоволна процена на реалната теолошка тежина на проблемот.
Теолошкиот минимализам: страв што Истокот го носи повеќе од еден век
Во 19. век, делови од западното христијанство развија тенденција наречена „латитудинаризам“ – идеја дека само неколку основни заеднички догми се неопходни за единство; другото може да се одмине или релативизира.Православието ова го доживеа како опасност, зашто ако суштинските разлики се третираат како психолошки или историски, а не догматски, тогаш идентитетот се разредува. Искуството со западните икуменски движења, особено по II Ватикански собор, често ја потврдува таа претпазливост. И овој сомнеж не настанува затоа што Истокот е затворен, туку затоа што никогаш не ја гледал догмата како пречка за единство, туку како темел без кој единство не може да постои. Сепак, во православното искуство, овој гест е само тоа – гест.
Каде е вредноста на писмото на Папата во православното гледиште?
И покрај сите претпазливости, апостолското писмо има силни страни, кои се препознаени во православниот контекст:
1. Го признава заедничкото предание – Симболот од 381 г. е најшироко прифатениот догматски текст во христијанството. Папата, со тоа што го користи во негова изорна форма, покажува дека Рим ја потврдува неговата универзалност.
2. Го враќа вниманието на втемелувањето – Икуменизмот премногу често се движи по површни теми — полесни, социјални, хуманитарни. Овој документ се враќа на „тешките“ теми: Кој е Христос? Кој е Духот? Што е Црквата?
3. Не ја затвора можноста за дијалог – Иако не нуди решенија, документот создава атмосфера каде решенија се замисливи.
Каде е границата?
Искуството учи на едно: Сè додека Filioque постои како официјална католичка догма, ниту една Православна црква не може да зборува за надминување на поделбата. Од друга страна, пак, ниту една Православна црква не вели -не- за дијалог, но потенцира дека довербата треба да се искажува со мера, а дека со ентузијазмот треба да се оди внимателно. Православието не бара политички знаци, туку богословско исклучување или ревидирање.Тоа е високиот праг кој Рим, барем засега, не го преминува.
Заклучок: гест што отвора пат, но не ја менува картата
Папата Лав XIV испрати важна порака: единството не може да се гради на текстови што Истокот ги смета за еднострани дополнувања.
За вистинско богословско приближување би бил потребен: заеднички вселенски процес, искрено преиспитување на додадените западни догми, почитување на соборноста и прифаќање дека единството не може да биде административно, туку само духовно и догматски поткрепено. Дотогаш ова писмо ќе остане важен, но ограничен чекор, имено симбол на добра волја кој ја отвора вратата — но не го преминува прагот.
Е.М.
